Sull’impatto del pensiero filosofico greco sulla definizione della locatio conductio operis di Labeone

Autori

DOI:

https://doi.org/10.54103/1128-8221/22595

Parole chiave:

locatio conductio operis, apotelesma, ergon, Labeone, Aristotele, diritto romano, diritto greco-ellenistico

Abstract

Nelle varie fasi del suo sviluppo, il diritto romano è stato particolarmente influenzato da concetti ellenistici. Questo fatto si riflette soprattutto nell’uso di termini greci nei testi latini dei giuristi romani. L’articolo tratta della definizione di Labeo di locatio conductio operis e della sua interpretazione nella dottrina romanistica. Sulla base di un’analisi linguistica e di una fonte non citata in precedenza in questo contesto, si cercherà di spiegare perché Labeo abbia utilizzato i termini ἀποτέλεσμα ed ἔργον a questo scopo. L’articolo si conclude con un breve sguardo al diritto greco e alle circostanze in cui Labeo scrisse il testo che è stato tramandato in D. 50.16.5.1.

Riferimenti bibliografici

Adorno 1972 = F. Adorno, La filosofia antica 2, Milano 1972³

Amirante 1959 = L. Amirante, Ricerche in tema di locazione, in BIDR 62 (1959) 9–119

Amirante 1967 = L. Amirante, In tema di «opus locatum», in Labeo 13 (1967) 49–60

Babusiaux 2014 = U. Babusiaux, Quod Graeci … vocant—Emblematischer Codewechsel in den Juristenschriften, in Inter cives necnon peregrinos. Essays in honour of Boudewijn Sirks, cur. J. Hallebeek, M. Schermaier, R. Fiori, E. Metzger, J.-P. Coriat, Göttingen 2014, 35–59

Bartoletti Colombo 1986 = Legum Iustiniani imperatoris Vocabularium. Novellae. Pars Graeca I, cur. A.M. Bartoletti Colombo, Milano 1986

Bartoletti Colombo 1987 = Legum Iustiniani imperatoris Vocabularium. Novellae. Pars Graeca III, cur. A.M. Bartoletti Colombo, Milano 1987

Bechmann 1876 = A. Bechmann, Der Kauf nach gemeinem Recht, Erlangen 1876

Biscardi 1960 = A. Biscardi, Il concetto romano di «locatio» nelle testimonianze epigrafiche, in Studi Senesi 72 (1960) 409–447

Biscardi 1979 = A. Biscardi, Diritto greco e scienza del diritto, in Symposion 1974. Vorträge zur griechischen und hellenistischen Rechtsgeschichte, cur. A.Biscardi, Köln – Wien 1979, 1–22

Biscardi 1982 = A. Biscardi, Diritto greco antico, Milano 1982

Biscardi 1983 = A. Biscardi, Quod Graeci synallagma vocant, in Labeo 29 (1983) 127–139

Biscardi 1989 = A. Biscardi, Quod Graeci “apotelesma” vocant, in Labeo 35 (1989) 163–171

Bortolucci 1906 = G. Bortolucci, Index verborum Graecorum quae in Institutionibus et Digestis occurrunt, in Archivio giuridico 76 (1906) 353–396

Brasiello 1927 = U. Brasiello, L’unitarietà del concetto di locazione in diritto romano, in RISG 2 (1927) 529–580

Bretone 1984 = M. Bretone, Tecniche e ideologie dei giuristi romani, Napoli 1984²

Bretone 2004 = M. Bretone, Storia del diritto romano, Roma – Bari 200410

Bury 1984 = Plato. Laws II. Books VII-XII, with an English translation by R.G. Bury, Cambridge, MA 1984

Cannata 2014 = C.A. Cannata, La nozione romana di locatio conductio, in Scritti scelti di diritto romano III, cur. L. Vacca, Torino 2014, 377–389

Cecchet 2016 = L. Cecchet, The Athenian nomos argias. Notes for a possible interpretation, in Incidenza dell’Antico 14.2 (2016) 117–142

Collinet 1952 = P. Collinet, La genèse du Digeste, du Code et des Institutes de Justinien, Paris 1952

Costa 1892 = E. Costa, La filosofia greca nella giurisprudenza romana, Parma 1892

Cugusi 1983 = P. Cugusi, Evoluzione e forme dell’epistolografia latina nella tarda repubblica nei primi due secoli dell’impero con cenni sull’epistolografia preciceroniana, Roma 1983

Du Plessis 2012 = P.J. Du Plessis, Letting and Hiring in Roman Legal Thought: 27 BCE–284 CE, Leiden 2012

Du Plessis 2023 = P.J. Du Plessis, Klagen aus Verdingung (actio locati, actio conducti), in: Handbuch des Römischen Privatrechts II, cur. U. Babusiaux et al., Tübingen 2023, 2289–2314

Ferrary, Schiavone and Stolfi 2018 = Quintus Mucius Scaevola. Opera, cur. J.-L. Ferrary, A. Schiavone, E. Stolfi, Roma 2018

Fiori 1999 = R. Fiori, La definizione della ‘locatio conductio’. Giurisprudenza romana e tradizione romanistica, Napoli 1999

Giltaij 2016 = J. Giltaij, Greek Philosophy and Classical Roman Law: A Brief Overview, in The Oxford Handbook of Roman Law and Society, cur. P.J. Du Plessis et al., Oxford 2016, 188–199

Guarino 1955 = A. Guarino, Labeone giurista meridionale, in Labeo 1 (1955) 49–53

Kaser 1971 = M. Kaser, Das Römische Privatrecht I. Das altrömische, das vorklassische und das klassische Recht, München 1971²

Kaser 1975 = M. Kaser, Das Römische Privatrecht II. Die nachklassischen Entwicklungen, München 1975²

Kaser 1960 = M. Kaser, Rezension “Amirante L., Ricerche in tema di locazione, in BIDR. 62 (1959) 9–119”, in IVRA 11 (1960) 229–234

Kaufmann 1964 = H. Kaufmann, Die altrömische Miete. Ihre Zusammenhänge mit Gesellschaft, Wirtschaft und staatlicher Vermögensverwaltung, Köln – Graz 1964

Kreller 1950 = H. Kreller, Römisches Recht II. Grundlehren des gemeinen Rechts. Romanistische Einführung in das geltende Privatrecht, Wien 1950

Kübler 1934 = B. Kübler, Griechische Einflüsse auf die Entwicklung der römischen Rechtswissenschaft gegen Ende der republicanischen Zeit, in Atti del Congresso internazionale di diritto romano (Bologna e Roma XVII-XXVII aprile MCMXXXIII) I, Pavia 1934, 79–98

Kunkel 1967 = W. Kunkel, Die römischen Juristen. Herkunft und soziale Stellung, Köln – Weimar – Wien 1967² (reprint 2001)

Lenel 1881 = O. Lenel, Beiträge zur Kunde des Edicts und der Edictkommentare, in ZSS 2 (1881) 14–83

Lenel 1889 = O. Lenel, Palingenesia iuris civilis 1, Leipzig 1889 (reprint Graz 1960)

Liddell and Scott 1996 = H.G. Liddell, R. Scott, A Greek-English Lexicon, Oxford 19969

Longo 1921 = C. Longo, La locatio-conductio, Pavia 1921

MacDowell 1978 = D.M. MacDowell, The Law in Classical Athens, London 1978

Marrone 1995 = M. Marrone, Nuove osservazioni su D. 50.6 «De verborum significatione», in Seminarios Complutenses de Derecho Romano 7 (1995) 169–189

Martin 1989 = S.D. Martin, The Roman Jurists and the Organization of Private Building in the Late Republic and Early Empire, Bruxelles 1989

Martini 1958 = R. Martini, Mercennarius. Contributo allo studio dei rapporti di lavoro in diritto romano, Milano 1958

Martini 1997 = R. Martini, Sul contratto d’opera nell’Atene classica, in Symposion 1995. Vorträge zur griechischen und hellenistischen Rechtsgeschichte, cur. G. Thür, J. Vélissaropoulos-Karakostas, Köln 1997, 49–55

Martini 1998 = R. Martini, Diritto romano e diritti stranieri. In memoria di Giambattista Impallomeni, in Index 26 (1998) 409–416

Martini 2001 = R. Martini, Terminologia greca nei testi dei giuristi romani, in Scientia iuris e linguaggio nel sistema giuridico romano. Atti del Convegno di Studi (Sassari 22–23 novembre 1996), cur. F. Sini, R. Ortu, Milano 2001, 137–154

Martini 2011 = R. Martini, Apotelesma ed ergon, in Römische Jurisprudenz—Dogmatik, Überlieferung, Rezeption. Festschrift für Detlef Liebs zum 75.Geburtstag, cur. K. Muscheler, Berlin 2011, 413–418

Mayer-Maly 1959 = Th. Mayer-Maly, Tipicità e unità della «locatio conductio», in Labeo 5 (1959) 390–397

Mayer-Maly 1956 = Th. Mayer-Maly, Locatio conductio. Eine Untersuchung zum klassischen römischen Recht, Wien – München 1956

Mayr and San Nicolò 1925 = Vocabularium Codicis Iustiniani. Pars Graeca, cur. R. Mayr and M. San Nicolò, Pragae 1925

Mommsen 1885 = Th. Mommsen, Die römischen Anfänge von Kauf und Miethe, in ZSS 6 (1885) 260–275

Mommsen, Krueger and Watson 1985 = The Digest of Justinian 4, cur. Th. Mommsen, P. Krueger, A. Watson, Philadelphia 1985

Moraux 1973 = P. Moraux, Der Aristotelismus bei den Griechen von Andronikos bis Alexander von Aphrodisias. 1. Die Renaissance des Aristotelismus im 1. Jh. v. Chr., Berlin 1973

Müller 2002 = C.H. Müller, Gefahrtragung bei der locatio conductio. Miete, Pacht, Dienst- und Werkvertrag im Kommentar römischer Juristen, Paderborn 2002

Otto, Schilling and Sintenis 1832 = Das Corpus Juris Civilis in’s Deutsche übersetzt IV, cur. C.E. Otto, B. Schilling, C.F.F. Sintenis, Leipzig 1832

Pernice 1873 = A. Pernice, Labeo. Römisches Privatrecht im ersten Jahrhundert der Kaiserzeit, Halle 1873 (reprint Aalen 1963)

Perrin 1982 = Plutarch’s Lives I, with an English translation by Bernadotte Perrin, Cambridge, MA – London 1982

Pinna Parpaglia 1983 = P. Pinna Parpaglia, Vitia ex ipsa re. Aspetti della locazione in diritto romano, Milano 1983

Plisecka 2009 = A. Plisecka, The Use of Greek by Roman Jurists, in Crossing Legal Cultures, cur. L. Beck Varela, P. Gutiérrez Vega, A. Spinosa, München 2009, 59–73

Plisecka 2011 = A. Plisecka, “Tabula picta”. Aspetti giuridici del lavoro pittorico in Roma antica, Padova 2011

Rackham 1926 = Aristotle. Nicomachean Ethics, translated by H. Rackham, Cambridge, MA 1926

Rackham 1961 = Aristotle. The Athenian Constitution. The Eudemian Ethics. On Virtues and Vices, with an English translation by H. Rackham, Cambridge, MA 1961

Rainer 1992 = J.M. Rainer, Zur locatio conductio: Der Bauvertrag, in ZSS 109 (1992) 505–525

Scheltema 1955 = Basilicorum Libri LX, A I. I-VIII, cur. H.J. Scheltema, N. Van der Wal, Groningen 1955

Schiavone 1971 = A. Schiavone, Studi sulle logiche dei giuristi romani, Napoli 1971

Schiavone 1987 = A. Schiavone, Giuristi e nobili nella Roma repubblicana. Il secolo della rivoluzione scientifica nel pensiero giuridico antico, Roma – Bari 1987 (reprint 1992)

Schiavone 2017 = A. Schiavone, Ius. L’invenzione del diritto in Occidente, Torino 2017

Schulz 1951 = F. Schulz, Classical Roman Law, Oxford 1951

Senn 1934 = F. Senn, De l’influence grecque sur le droit romain de la fin de la république (Les principes du droit), in Atti del Congresso internazionale di diritto romano (Bologna e Roma XVII-XXVII aprile MCMXXXIII) I, Pavia 1934, 99–110

Stemmer 2012 = P. Stemmer, Aristoteles’ Ergon-Argument in der Nikomachischen Ethik, in Homo Sapiens und Homo Faber. Epistemische und technische Rationalität in Antike und Gegenwart. Festschrift für Jürgen Mittelstraß, cur. M. Carrier, G. Wolters, Berlin – Boston 2012, 65–86

Stroux 1934 = J. Stroux, Griechische Einflüsse auf die Entwicklung der römischen Rechtswissenschaft gegen Ende der republikanischen Zeit, in Atti del Congresso internazionale di diritto romano (Bologna e Roma XVII-XXVII aprile MCMXXXIII) I, Pavia 1934, 111–132

Taubenschlag 1955 = R. Taubenschlag, The Law of Greco-Roman Egypt in the Light of the Papyri, Warszawa 1955²

Thomas 1971 = J.A.C. Thomas, Reflections on Building Contracts, in RIDA 18 (1971) 673–689

Thür 1984 = G. Thür, Bemerkungen zum altgriechischen Werkvertrag (die Bauvergabeordnung aus Tegea, IG V/2, 6A), in Studi in onore di Arnaldo Biscardi V, cur. F. Pastori, Milano 1984, 471–514

Thür 2000 = G. Thür, s.v. Misthosis, in Der Neue Pauly. Enzyklopädie der Antike 8, cur. H. Cancik, H. Schneider, Stuttgart – Weimar 2000, 271–275

Troje 1971 = H.E. Troje, Graeca leguntur. Die Aneignung des byzantinischen Rechts und die Entstehung eines humanistischen Corpus iuris civilis in der Jurisprudenz des 16. Jahrhunderts, Köln – Wien 1971

Wenger 1953 = L. Wenger, Die Quellen des römischen Rechts, Wien 1953

Wenskus 1995 = O. Wenskus, Triggering und Einschaltung griechischer Formen in lateinischer Prosa, in Indogermanische Forschungen 100 (1995) 172–192

Wieacker 1988 = F. Wieacker, Römische Rechtsgeschichte. Quellenkunde, Rechtsbildung, Jurisprudenz und Rechtsliteratur I, München 1988

Windscheid 1900 = B. Windscheid, Lehrbuch des Pandektenrechts II, Frankfurt a.M. 19008

Wolf 2010 = U. Wolf, Über den Sinn der Aristotelischen Mesoteslehre (II), in Aristoteles. Nikomachische Ethik, cur. O. Höffe, Berlin 2010³, 83–108

Wubbe 1982 = F.B.J. Wubbe, Opus selon la definition de Labéon (D. 50,16,1,5), in TR 50 (1982) 241–251

Pubblicato

2024-02-27

Fascicolo

Sezione

Articoli