Un inventario di libri e valori nell’archivio dell’imperatore. Note su un memorandum personale rinvenuto fra le carte di Enrico VII di Lussemburgo rimaste a Pisa.

Autori

DOI:

https://doi.org/10.54103/2611-318X/20212

Parole chiave:

Enrico VII di Lussemburgo imperatore, storia delle bibliotheche medievali, Domenicani, mobilità e viaggi, inventari, Tommaso d'Aquino

Abstract

L’articolo prende in esame un documento, finora inedito, rinvenuto tra le carte dell’archivio viatorio dell’imperatore Enrico VII rimaste a Pisa dopo la morte del sovrano (Pisa, Archivio Storico diocesano, Capitolo del Duomo, diplomatico, 1383 quater). Sprovvisto di data e redatto alla prima persona, contiene una lista di libri e beni depositati a Toul, Basilea e Ivrea da un anonimo membro dell’entourage di Enrico VII, verosimilmente sulle tappe di un percorso diretto a raggiungere il re dei Romani in Italia. La ricostruzione dell’itinerario di viaggio e della biblioteca personale dell’autore (comprendente opere di argomento prevalentemente teologico fra cui spiccano numerosi scritti di Tomaso d’Aquino), permette di fare luce su una figura di rilievo del seguito imperiale, che si propone di identificare con Giovanni di Lucidomonte (Johannes Picardi di Lichtenberg)  

Downloads

I dati di download non sono ancora disponibili.

Riferimenti bibliografici

C. ABEL, Nur mit Papier, Feder und Wachs. Die Juristen Kaiser Heinrichs VII. in Italien zwischen Rechtspraxis und Politikberatung, in «Zeitschrift für Historische Forschung», 49 (2022), pp. 619-663.

Acta capitulorum generalium Ordinis Praedicatorum, II: ab anno 1304 usque ad annum 1378, recensiti a B. M. REICHERT, iussu F. A. FRÜHWIRTH, Romae 1898.

Acta Henrici VII imperatoris Romanorum et monumenta quaedam alia medii aevi, luci dedit G. DÖNNIGES, Berolini 1839.

Acta Henrici VII. Romanorum imperatoris et monumenta quaedam alia suorum temporum historiam illustrantia, F. BONAINIO collecta (opus postumum), Florentiae 1877.

L.-J. BATAILLON, Le letture dei Frati Predicatori, in Libri, biblioteche e letture [v.], pp. 115-140.

A. BECCARISI, Johannes Picardi de Lichtenberg: un exemple de thomisme dans l'horizon culturel allemand, in «Freiburger Zeitschrift für Philosophie und Theologie», 57 (2010), pp. 286-302.

M. BENEDETTO, Materia, corpi ed estensione in Giovanni Picardi di Lichtenberg, in «Freiburger Zeitschrift für Philosophie und Theologie», 57 (2010), pp. 335-368.

A. BENOÎT, Les ex-libris dans les trois évêchés Toul-Metz-Verdun (1552-1790) II. Bibliophiles et collectionneurs Toulois. Suite, in «Revue d’Alsace», XI (1882), pp. 145-169.

A. BENOÎT, L’ordre de Saint-Dominique à Toul, in «Mémoires de la Société d'archéologie lorraine», s. 3, XIV (1888), pp. 219-235.

J.-F. BERGIER, Le trafic à travers les Alpes et les liaisons transalpines du Haut Moyen Age au XVIIe siècle, in Le Alpi e l'Europa. Atti del convegno, Milano 4-9 ottobre 1973, III, Bari 1975, pp. 1-72.

P. BERTRAND, Les écritures ordinaires. Sociologie d’une révolution documentaire (entre royaume de France et empire, 1250-1350), Paris 2015.

Bibliothèques médiévales de manuscrits en France. Relevé des inventaires du VIIIe au XVIIIe siècle, sous la direction de A.-M. GENEVOIS - J.-F. GENEST - A. CHALANDON, Paris 1987.

J. F. BÖHMER, Regesta Imperii VI. Die Regesten des Kaiserreichs unter Rudolf, Adolf, Albrecht, Heinrich VII. 1272-1313, Abteilung 4. Heinrich VII. 1288/1308-1313, 1. Lieferung: 1288/1308 - August 1309, bearbeitet von K. U. JÄSCHE – P. THORAU, Wien 2006, http://www.regesta-imperii.de/fileadmin/user_upload/downloads/RI_VI_4_1_ms.pdf.

G. BONER, Das Predigerkloster in Basel von der Gründung bis zur Klosterreform 1233-1429. II. Teil, in «Basler Zeitschrift für Geschichte und Altertumskunde», 34 (1935), pp. 107-259.

W. M. BOWSKY, Henry VII in Italy. The conflict of Empire and City-state, 1310-1313, Lincoln 1960.

H. BRESSLAU, Die erste Sendung des Dominikaners Nikolaus von Ligny, später Bischofs von Butrinto, an den päpstlichen Hof und die Promissionsurkunden Heinrichs VII. von Hagenau und Lausanne, in Papsttum und Kaisertum. Forschungen zur politischen Geschichte und Geisteskultur des Mittelalters. Paul Kehr zum 65. Geburtstag, herausgegeben von A. BRACKMANN, München 1926, pp. 549-560.

H. BRESSLAU, Überlieferung und Entstehungsverhältnisse der Relatio de Henrici VII. itinere Italico des Nicolaus von Butrinto, in «Neues Archiv der Gesellschaft für ältere deutsche

Geschichtskunde», 31 (1906), pp. 141-157.

A. CALMET, Bibliothèque lorraine ou histoire des hommes illustres qui ont fleuri en Lorraine, dans les trois Évêchés, dans l’Archevêché de Trèves, dans le Duché de Luxembourg, Nancy, Lesseure, 1751.

F. CARDINI, La Romfahrt di Enrico VII, in Il viaggio di Enrico VII in Italia, a cura di M. TOSTI-CROCE, Città di Castello, 1993, pp. 1-11.

Chartularium Universitatis Parisiensium, II: ab anno MCCLXXXVI usque ad annum MCCCL, ex diversis bibliothecis tabulariisque collegit, cum authenticis chartis contulit, notisque illustravit H. DENIFLE, Parisiis 1891.

Codices manuscripti operum Thomae de Aquino, edidit H. F. DONDAINE - H. V. SHOONER, Romae 1967-1982.

F. COGNASSO, Arrigo VII, Milano 1973.

Constitutiones et acta publica imperatorum et regum, IV: Inde ab anno MCCXCVIII usque ad annum MCCCXIII, a cura di J. SCHWALM, in Monumenta Germaniae Historica. Leges, IV, Hannoverae et Lipsiae 1906.

E. CRISTIANI, Un inventario delle pergamene dell'Archivio Capitolare di Pisa redatto da Raffaello Roncioni nel 1610, in «Bollettino Storico Pisano», XXXIII/XXXV (1964/1966), pp. 617-668.

E. DE BARTHÉLEMY, Visite de Dom Guyton dans les abbayes de Lorraine en 1746, in «Mémoires de la Société d'archéologie lorraine», s. 3, XV (1887), pp. 219-235.

B. DEGLER-SPENGLER - D. CHRIST, Basel, Klingental, in Die Dominikaner und Dominikanerinnen in der Schweiz [v.], II, pp. 530-583.

H. DENIFLE, Quellen zur Gelehrtengeschichte des Predigerordens im 13. und 14. Jahrhundert, in «Archiv für Litteratur- und Kirchengeschichte des Mittelalters», II (1886), pp. 165-248.

A. DEROLEZ, Les catalogues de bibliothèque, Turnhout 1979.

F. DOLBEAU, La bibliothèque des Dominicains de Bâle au XVe siècle. Fragments inédits d’un catalogue topographique, in «Archivum fratrum Praedicatorum», LXXXI (2011), pp. 121-163.

Die Dominikaner und Dominikanerinnen in der Schweiz, redigiert von P. ZIMMER unter Mitarbeit von B. DEGLER-SPENGLER, Basel 1999.

A. DONDAINE, La bibliothèque du couvent des Dominicains de Dijon au début du quatorzième siècle (1307), in «Archivum fratrum Praedicatorum», VII (1937), pp. 112-133.

Enrico VII e il governo delle città italiane (1310-1313), a cura di G. M. VARANINI, in «Reti Medievali Rivista», 15/1 (2014), pp. 39-155, http://www.serena.unina.it/index.php/rm/article/view/4844.

Fasti Ecclesiae Gallicanae, répertoire prosopographique des évêques, dignitaires et chanoines des diocèses de France de 1200 à 1500, 17, Diocèse de Toul, par P. PÉGEOT -M. BOUYER, Turnhout 2017, n°402, p. 261.

J. FICKER, Gli avanzi dell’Archivio dell’Impero Germanico a Pisa, in «Giornale Storico degli Archivi Toscani», I (1857), pp. 290-310.

J. FICKER, I resti dell'archivio dell'Impero esistenti a Pisa (traduzione di M. Roncioni), in «Bollettino Storico Pisano», LXVI (1997), pp. 149-162.

J. FICKER, Die Überreste des deutschen Reichsarchivs zu Pisa, in «Sitzungsberichte der Akademie der Wissenschaften in Wien, Philosophisch-Historische Classe», XIV/I (1855), pp. 142-237.

M. E. FRANKE, Kaiser Heinrich VII. im Spiegel der Historiographie. Eine faktenkritische und quellenkundliche Untersuchung ausgewählter Geschichtsschreiber der ersten Hälfte des 14. Jahrhunderts, Köln - Weimar - Wien 1992.

S. GIRAUDO, Sperimentazioni sovrane per le città del regnum italicum. Pacificazioni, riforme e modelli di governo da Enrico VII a Giovanni di Boemia (1310-1330), tesi di dottorato, Università degli Studi di Parma in cotutela con Université Paris-Sorbonne Paris IV, a.a. 2012–2013, rel. M. GAZZINI - E. CROUZET-PAVAN.

P. GLORIEUX, Répertoire des maîtres de théologie de Paris au XIIIe siècle, Paris 1933.

M. GRABMANN, Forschungen zur Geschichte der ältesten deutschen Thomistenschule des Dominikanerordens, in M. GRABMANN, Mittelalterliches Geistesleben: Abhandlungen zur Geschichte der Scholastik und Mystik, München 1926, pp. 391-431.

E. GUASCO, La discesa in Italia di Enrico VII di Lussemburgo nelle fonti storiografiche del primo Trecento, tesi di dottorato in Scienze storiche, Università degli Studi del Piemonte Orientale Amedeo Avogadro, a. a. 2014-2015, rel. A. BARBERO.

F. HENRYOT, Le livre dans les couvents mendiants à la fin de l’Ancien Régime, d’après l’enquête nationale de 1790-1791, in «Histoire et Mesure», XXVIII/2 (2013), pp. 165-204.

F. HENRYOT, Le livre en héritage: les religieux mendiants face aux manuscrits médiévaux au XVIIe siècle, in Entre stabilité et itinérance. Livres et culture des ordres mendiants, XIIIe-XVe siècle, sous la direction de N. BÉRIOU - M. MORARD - D. NEBBIAI, Turnhout 2014, pp. 439-458.

F. HENRYOT, Livres et lecteurs dans les couvents mendiants: Lorraine, XVIe-XVIIIe siècles, Genève 2013.

Histoire des bibliothèques françaises, I, Les bibliothèques médiévales di VIe siècle à 1530, sous la direction d’A. VERNET, Paris 1989.

K. W. HUMPHREYS, Les bibliothèques des Ordres mendiants, in Histoire des bibliothèques françaises [v.], pp. 125-145.

E. INSABATO, Appunti per una geografia delle fonti private per la storia delle dimore storiche pisane, in Le dimore di Pisa: l'arte di abitare i palazzi di una antica repubblica marinara dal Medioevo all'Unità d'Italia. Atti del convegno di studi, Pisa, 6-9 ottobre 2009, a cura di E. DANIELE, Firenze 2010, pp. 273-284.

W. ISRAEL, König Robert von Neapel und Kaiser Heinrich VII, Hersfeld 1903.

A. JORIS, Le passé lorrain de Jean de Vicktring, abbé de Victoria (Carinthie). Diplomate, légiste et chroniqueur (ca 1270 ?-1345), in «Le Moyen Âge», 111/3-4 (2005), pp. 451-478.

Th. KAEPPELI, Scriptores Ordinis Praedicatorum medii aevii, II, Roma 1975.

A. LANDGRAF, Johannes Picardi de Lichtenberg O.P. und seine Quaestiones disputatae, in «Zeitschrift für katholische Theologie», 46 (1922), pp. 510-555.

Ch. LE FORT, Regeste genevois ou répertoire chronologique et analytique des documents imprimés relatifs à l'histoire de la ville et du diocèse de Genève avant l'année 1312, Genève 1866.

M. LEONE, La libertà del volere in Giovanni Picardi de Lichtenberg, in «Freiburger Zeitschrift für Philosophie und Theologie», 57 (2010), pp. 303-334.

A. LEROUX, Nouvelles recherches critiques sur les relations politiques de la France avec l'Allemagne de 1378 à 1461, Paris 1892.

Libri, biblioteche e letture dei frati mendicanti (secoli XIII-XIV). Atti del XXXII Convegno internazionale, Assisi, 7-9 ottobre 2004, Spoleto 2005.

G.M. LÖHR, Zur Geschichte der Kölner Dominikanerschule im 14. Jahrhundert, in «Divus Thomas», 23 (1945), pp. 57-84.

P. MARANESI, La normativa degli Ordini mendicanti sui libri in convento, in Libri, biblioteche e letture [v.], pp. 171-263.

MEISTER ECKHART Die lateinischen Werke, V: Acta Echardiana, 1: Acta et regesta vitam magistri Echardi illustrantia, herausgegeben und kommentiert von L. STURLESE, Stuttgart, 2007

E. MENESTÒ, La biblioteca di Matteo d’Acquasparta, in Matteo d’Acquasparta francescano, filosofo, politico. Atti del XXIX Convegno storico internazionale, Todi, 11-14 ottobre 1992, Spoleto 1993, pp. 257-290.

P. MERATI, L’attività documentaria di Enrico VII in Italia, in «Reti medievali Rivista»,15/1 (2014), pp. 47-74, http://www.serena.unina.it/index.php/rm/article/view/4846.

G. MERLO, Minori e Predicatori nel Piemonte del Duecento: gli inizi di una presenza, in Piemonte medievale. Forme del potere e della società. Studi per Giovanni Tabacco, Torino 1985, pp. 208-226.

M. MERSIOWSKY, Das Finanzwesen der Luxemburger und seine Vorbilder: ein Blick auf die Rechnungen, in Rom 1312 [v.], pp. 149-185.

M. MERSIOWSKY, Die Rechnungen Heinrichs VII. als Spitze des Eisberges? Rechnungsüberlieferung und Rechnungswesen des Reiches im frühen 14. Jahrhundert, in Vom luxemburgischen Grafen zum europäischen Herrscher. Neue Forschungen zu Heinrich VII, herausgegeben von E. WIDDER unter Mitarbeit von W. KRAUTH, Luxemburg 2008, pp. 225-268.

MINISTERO DELLA CULTURA - ISTITUTO CENTRALE PER GLI ARCHIVI, Archivio digitale, https://www.archiviodigitale.icar.beniculturali.it/.

D. NEBBIAI, Le biblioteche degli ordini mendicanti (secc. XIII-XV), in Studio e studia: le scuole degli ordini mendicanti tra XIII e XIV secolo). Atti del XXXIX Convegno internazionale, Assisi, 11-13 ottobre 2001, Spoleto 2002, pp. 219-270.

D. NEBBIAI, Le discours des livres. Bibliothèques et manuscrits en Europe, IXe-XVe siècle, Rennes 2013.

B. NEIDIGER, Basel, in Die Dominikaner und Dominikanerinnen in der Schweiz [v.], I, pp. 188-284.

NICOLA DI BUTRINTO, Relatio de itinere italico Henrici VII imperatoris ad Clementem V papam, in Vitae paparum Avenionensium, edidit E. BALUZE, nouvelle édition par G. MOLLAT, III, Paris 1921, pp. 491-561.

F. NUTI, L'acquisto dell'archivio Roncioni da parte dell'Archivio di Stato di Pisa (1912), in «Bollettino Storico Pisano», LXXVIII (2009), pp. 141-153.

M. PARISSE, L’implantation des ordres mendiants en Lorraine, in «Annales de l’Est», 37/3 (1987), pp. 132-138.

K. PENNINGTON, Henry VII and Robert of Naples, in Das Publikum politischer Theorie im 14. Jahrhundert, herausgegeben von J. MIETHKE in Zusammenarbeit mit A. BÜHLER, München 1992, pp. 81-92.

M. PEYRAFORT-HUIN – A.-M. TURCAN-VERKERK, Les inventaires anciens de bibliothèques médiévales françaises. Bilan des travaux et perspectives, in L’historien face au manuscrit. Du parchemin à la bibliothèque numérique, sous la direction de F. HENRYOT, Louvain-la-Neuve 2012, pp. 149-166.

B. PICARD, Histoire ecclésiastique et politique de la ville et du diocèse de Toul, Toul, Alexis Laurent, 1707.

PETRA ŽITAVSKÉHO Kronika Zbraslavská, pořádáním J. EMLERA, in Fontes rerum Bohemicarum, IV: Chronicon aulae regiae. Excerpta de diversis chronicis additis quibusdam aulae regiae memorabilibus. Chronicon Francisci Pragensis. Chronicon Benessii de Weitmil, Praga 1884, pp. 1-337.

F. PROWE, Die Finanzverwaltung am Hofe Heinrichs VII. während des Römerzuges, Berlin 1888.

P. RACINE, Des routes romaines aux routes médiévales: l’exemple de Neufchâteau, in Auf den Römerstraßen ins Mittelalter. Beiträge zur Verkehrsgeschichte zwischen Maas und Rhein von der Spätantike bis ins 19. Jahrhundert, herausgegeben von F. BURGARD - A. HAVERKAMP, Mainz 1998, pp. 297-317.

Regestum Clementis papae V, [a cura di L. TOSTI], Romae 1885-1888.

Rom 1312. Die Kaiserkrönung Heinrichs VII. und die Folgen. Die Luxemburger als Herrscherdynastie von gesamteuropäischer Bedeutung, herausgegeben von S. PENTH - P. THORAU, Köln - Weimar - Wien 2016.

Ph. SCHMIDT, Die Bibliothek des ehemaligen Dominikanerklosters in Basel, in «Basler Zeitschrift für Geschichte und Altertumskunde» 18 (1919), pp. 160-254.

G. SEELIGER, Kanzleistudien. II: Das Kammernotariat und der archivalische Nachlaß Heinrichs VII., in «Mitteilungen des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung», XI (1890), pp. 396-442.

F. SOMAINI, Henri VII et le cadre italien: la tentative de relancer le Regnum Italicum. Quelques réfléxions préliminaires, in Europäische Governance im Spätmittelalter. Heinrich VII. von Luxemburg und die grossen Dynastien Europas – Gouvernance européenne au bas Moyen Âge. Henri VII de Luxembourg et l’Europe des grandes dynasties. Actes des XVes journées lotharingiennes, 14-17 octobre 2008, sous la direction de M. PAULY, Luxembourg 2010, pp. 397-428.

E. E. STENGEL, Die Heimat des Bischofs Nikolaus von Butrinto, in «Neues Archiv der Gesellschaft für ältere deutsche Geschichtskunde», 44 (1922), pp. 115-124.

L. STURLESE, Johannes Picardi von Lichtenberg, in Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon, 4, Berlin/NewYork, 1983, coll. 706-710.

L. STURLESE, Meister Eckhart e la «cura monialium». Osservazioni critiche su un mito storiografico, in «Ad ingenii acuitionem»: studies in honour of Alfonso Maierù, edited by S. CAROTI - R. IMBACH - Z. KALUZA - G. STABILE - L. STURLESE, Louvain-la-Neuve 2006, pp. 463-482.

C. TOSCO, Ricerche di storia dell'urbanistica in Piemonte: la città d'Ivrea dal X al XIV secolo, in «Bollettino Storico-Bibliografico Subalpino», XCIV (1996), pp. 466-500.

F. VERCELLA BAGLIONE, Il percorso della strada Vercelli-Ivrea in età romana e medievale, in «Bollettino Storico-Bibliografico Subalpino», XC (1992), pp. 613-633.

Il viaggio di Enrico VII in Italia, a cura di M. TOSTI-CROCE, Città di Castello 1993.

Der Weg zur Kaiserkrone. Der Romzug Heinrichs VII. in der Darstellung Erzbischof Balduins von Trier, herausgegeben von M. MARGUE - M. PAULY- W. SCHMIDT, Tier 2009.

N. VAN WERVEKE, Cartulaire du prieuré de Marienthal, I (1231-1317), Luxembourg 1885.

J.-M. YANTE, Voirie romaine et itinéraires médiévaux: le cas de la Lorraine centrale, in «Mémoires de Metz», 28 (2016), pp. 107-127.

P. ZIMMER, Basel, St. Maria Magdalena an den Steinen, in Die Dominikaner und Dominikanerinnen in der Schweiz [v.], II, pp. 584-609.

Dowloads

Pubblicato

2023-12-01

Come citare

Mineo, E. (2023) « Note su un memorandum personale rinvenuto fra le carte di Enrico VII di Lussemburgo rimaste a Pisa»., Studi di storia medioevale e di diplomatica - Nuova Serie, (7), pagg. 121–143. doi: 10.54103/2611-318X/20212.

Fascicolo

Sezione

Saggi